زندگینامه اوحدالدين محمد انوري

اوحدالدین علی*بن*اسحق انوری ابیوردی از گویندگان نامبردار نیمه*ی دوم قرن ششم هجری قمری در ابیورد که شهرکی بوده از شهرهای خراسان بین نساء و سرخس که به دشت خاوران شهرت داشته است متولد شد
انوری در دوران کودکی و اوایل دوران جوانی به تحصیل در علوم متداول زمان خود پرداخت و در بیشتر علوم از جمله حکمت و ریاضی و نجوم توانست مایه کافی بیندوزد؛ پدرش محمد در همان اوایل عمر وی از دنیا رفت و مال بسیاری را برای بازماندگان خویش به*جای گذاشت. انوری با آن*که در آن وقت بهره*ی فراوانی از دانش*های زمان به*دست آورده بود و بر خویشان و اطرافیان خود هم از این جهت برتری داشت، با این*حال وی مردی خوش*گذران بود و دیری نکشید که میراث پدر را در اندک زمانی در راه عیش و نوش و خوش*گذرانی صرف کرد و مفلس و بی*چیز شد. و ناچار شد برای تهیه*ی وسایل زندگی و امرار معاش به شاعری که در آن روزگار رواج داشت بپردازد.
انوری هم*چنان در نهایت تنگدستی در مدرسه*ی منصوریه*ی طوس تحصیل می*کرد و چنان*که معلوم بوده و هست وی در اوقات تحصیل مخارج روزانه*ی خویش را با سختی فراهم می*کرده است.

چگونگی روی*آوردن انوری به شاعری گفته*اند روزی انوریبر در مدرسه*ای نشسته بود، مشاهده کرد که مرد محتشمی با غلامان بسیار از آنجا می*گذرد انوری از فردی که در آنجا بود پرسید: این مرد کیست؟ گفتند: شاعر سلطان سنجر است.
انوری با خود گفت: عجبا شیوه*ی شاعری با این پستی و این شخص چنین محتشم است، و پایه*ی علم بدین بلندی و من چنین فقیر و بی*چیزم؛ از دیدن آن حال، بر آن شد که او هم برای امرار معاش به شاعری بپردازد و در همان شب تصمیم گرفت که قصیده*ای بسراید که با این مطلع است:

گر دل و دست، بحر کان باشد
دل و دست خدایگان باشد

وی صبح روز دیگر برای عرض قصیده، متوجه حضور سلطان سنجر شد و آن*را برای وی خواند. سلطان هم از شنیدن آن قصیده بسیار خوشش آمد و او را در زمره*ی نزدیکان درگاه خود جای داد و برای او جایگاهی معین تعیین کرد.

تخلص انوری هم*چنان*که خود گفته و معاصرانش آورده*اند تخلص وی انوری است اما بنا بر قول دولتشاه سمرقندی تخلص او نخست خاوری، که منسوب بوده به دشت خاوران،(شهر انوری هم یعنی ابیورد در آن دشت واقع بوده است) بوده است؛ که وی بعدها به فرمان امیر خویش “عماره” آن تخلص را رها کرده و انوری را برگزید است و این لقب را آن*طور که گفته شد خود اختیار نکره بلکه دیگران به او داده*اند چنان*که در قصیده*ی زیر آمده است:
ای در هنر مقدم اعیان روزگار
در نظم و نثر اخطل و حسان روزگار
دادند مهتران لقبم انوری و لیک
چرخم همی چه خواند خاقان روزگار
و در بیت زیر انوری یکی از بزرگ*ترین مشاهیر مرتبه*ی اول خاوران دانسته شده است و به حق سزاوار این مرتبه است:
تا سپهرت صیت**گردان شد به خاک خاوران
تا شبانگاه آمدش چار آفتاب خاوری

مذهب انوری قاضی نورالله شوشتری بنا بر روشی که در کتاب مجالس*المومنین دارد او را شیعِه*ی اثنا عشری(دوازده امامی) و پیرو مذهب جعفری دانسته است. گذشته از نظر شوشتری آنچه از بیشتر اشعار وی استنباط می*شود این است که وی شافعی مذهب و پیرو اهل سنت و جماعت بوده چون در اشعارش مکررا از خلفای چهارگانه یاد کرده و آنها را ستوده و از رافضی و خوارج بد گفته و بیزاری جسته است. احتمال اینکه وی از پیروان اهل سنت و جماعت بوده بیشتر است؛ اما در حقیقت وی به امیرالمؤمنین و خاندان مصطفی(ع) بیش از دیگران معتقد بوده است و شاید علی را بر دیگران برتر می*نهاده است.

حوادث زندگی انوریاز بعضی اشارات در شعر او دانسته می*شود که او به بیماری نقرس دچار بوده و در قطعه*ای که در طلب شراب سروده است می*گوید:

بزرگوارا دانی کز آفت نقرس
ز هر ترشی من بنده می*پرهیزم
بیماری نقرس بر طبق آنچه مشهور است، بیماری افراد مرفه و اشراف بوده است؛ سلطان سنجر هم دو بار به هنگام بیماری وی به ملاقاتش رفته است و این نکته نیز نشان*دهنده*ی دو چیز است یکی وضع مالی او که می*توانسته است ترتیب چنین ملاقاتی را در منزل خویش فراهم کند و دیگر توجه بیش از حد پادشاهان مقتدری چون سلطان سنجر به او است.
یکی دیگر از حوادث زندگی انوری اتهام به ساختن هجو مردم بلخ است؛ ماجرا از این قرار است که در قطعه*ای طنزآمیز بسیار زیبا چهار شهر از شهرهای خراسان بزرگ(بلخ و مرو و نیشابور و… را) که گوینده*ی آن،(کسی که این قطعه را سروده) مورد نقد و نظر قرار داده بود که عده*ای از مردم این شهرها، انتشار این شعر را به انوری منسوب دانسته*اند که این ماجرا باعث شد تا غوغایی در میان مردم بلخ برانگیزد و خشم آنها را شعله*ور کند و شاعر را که اتفاقا در آن زمان هم در بلخ بود مخفیانه گرفتند و پارچه*ای بر سر او کشیدند و در شهر گرداندند و قصد کشتن او را داشتند؛(این نوع شعر مصداق لغوی خویش را که شهرآشوب بود پیدا کرد) اما جمعی از بزرگان بلخ که دوستان و ممدوحان انوری بودند، از قبیل قاضی الدین بلخی(مؤلف مقامات ی) و چند تن دیگر به حمایت از وی برخاستند و او نیز یکی از زیباترین قصاید خویش را که از شاهکارهای قصیده*سرایی در تاریخ شعر زبان فارسی است در این باره سرود که به مطلع زیر شروع می*شود:
ای مسلمانان فغان از دور چرخ چنبری
وز نفاق تیر و قصد ماه و کید مشتری
که در آن موقع از چنین قطعه*ای بهره جست و مردم بلخ را ستود تا از این مهلکه جان سالم به*در برد؛ حقیقت امر هم همین بوده است که گوینده*ی آن شعر انوری نبوده بلکه یکی از شاعران هم عصر او “فتوحی مروزی” بود که با انوری نوعی رقابت و معارضه داشته.
اتفاق دیگری که در زندگی انوریبه*وجود آمد شایعه*ای بود که بر سر همه*ی زبان*ها پیچید که به*زودی طوفانی در عالم روی خواهد داد که جهان را زیر و رو خواهد کرد؛ یکی از کسانی هم که در پیش*بینی این واقعه از همگان بیشتر شهرت یافت و تقریبا قصه به نام او تمام شد، انوری بود، وی به*علت احاطه*ای که بر ریاضی و نجوم و علم هیأت داشت، سخنش در میان مردم با اهمیتی بسیار تلقی شد و همه جا این داستان به نام او گره خورد. اما زمان تعیین*شده که سال ۵۸۲هجری قمری بود فرا رسید و نه تنها هیچ اثری از آن طوفان مشاهده نشد بلکه برگی هم از درختان به پایین نیامد و این ماجرا باعث سرشکستگی انوری شد.

زبان شعر انوری انوری طبعی قوی و اندیشه*ایی مقتدر و مهارتی وافر در آوردن معانی دقیق و مشکل در کلام روان و نزدیک به لهجه*ی مخاطب زمان خود داشت، و بزرگ*ترین وجه اهمیت او در همین نکته*ی اخیر یعنی استفاده از زبان محاوره است و او به این ترتیب تمام رسوم پیشینیان را در شعر در هم نوردیده و طریقه*ای تازه در آن ابداع کرده است که علاوه بر مبتنی*بودن بر زبان مخاطب، با رعایت سادگی کلام و آمیزش آن به لغات عربی و استفاده از اصطلاحات علمی و فلسفی و تشبیهات و استعارات بسیار همراه است.[۱۰] و گاهی به درجه*ای از سادگی می*رسد که گویی قسمت*هایی از محاورات معمول خود را در شعر خود گنجانیده است و گاهی هم به دلیل تسلط کامل بر معانی دقیق و مشکل در همان حال که الفاظ روان دارد فهم آن چنان مشکل می*شود که محتاج به شرح و توضیح فراوانی دارد.
به *هرحال انوری بیشتر در قصیده و غزل و قطعه سرآمد شاعران ایران و از ارکان استوار شعر و ادب فارسی شد و به مرتبتی رسید که او را یکی از سه پیامبر شعر فارسی بدانند و بگویند:
در شعر سه تن پیغمبرانند
قولی است که جملگی برآنند
فردوس و انوری و سعدی
هر چند که لا نبیّ بعدی
شیوه و سبک شاعری انوری
انوری از شعرای بزرگ پارسی است و در فن قصیده*سرایی از اساتید بزرگ به*شمار می*رود. و چنان*که فردوسی و سعدی در حماسه*سرایی و غزل*گویی مشهور و مسلم نزد استادان فن*اند؛ انوری هم در قصیده*گویی پیش اکثر فضلا و شعرا در مرتبه*ی اول جای دارد و او را پیشوای قصیده*سرایان می*دانند. انوری بیشتر از ابوالفرج رونی تقلید می*کرده و نظیر قصاید او بسیار سروده، ولی سبک شعری انوری بسیار کامل*تر و پر مغزتر و آمیخته به اطلاعات علمی است.
هجویات انوری

انوری در پاره*ای از قطعات و همچنین در مثنوی کوتاهی که دارد به بدگویی اشخاص پرداخته است. ناگفته نماند که هجوگویی و مطایبه در آن زمان خود وسیله*ی تفریح خاطر و دور کردن اندوه و ملال از مردمان بوده است، و پادشاهان و امرا، شعرا را به این امر تشویق می*کردند و گرفتگی حال خود را به این راه از خاطر دور می*کردند. کمتر شاعر مدیحه*سر است که گرد هجو نگشته باشد، با این وجود بعضی*ها متانت و نزاکت را حفظ کرده*اند و کمتر در اشعار آنها الفاظ قبیح و زشت آمده است و بعضی دیگر هم بی*پروا به فحش و دشنام و الفاظ زشت پرداخته*اند. انوری هم ماند دیگر شعرای آن روزگار رسمی در پیش گرفته بود و شیوه*ی او آن بود که ابتدا شخصی را می*ستود، اگر دریافت صله و پاداشی از او نمی*دید به قطعه*ای دیگر او را تهدید می*کرد و این کار را تا جایی ادامه می*داد تا دست*مزدش را از آنان بگیرد.(این مطلب لازم به*ذکر است که هجوهای انوری فقط در بعضی از قطعات و مثنوی*های اوست و قصاید و غزلیات او از الفاظ زشت و رکیک خالی و مبراست.)
وفات انوری تاریخ دقیق وفات انوری هنوز مشخص نشده است ولی بنا بر گفته دولتشاه سمرقندی در سال ۵۴۷هجری قمری در بلخ دانسته شده است؛ همچنین او گفته است که قبر انوری در بلخ در کنار مزار سلطان*احمد خضرویه(یکی از سلاطین آن روز در ایران) است.

نمونه*ای از قصیده*ی انوری:
به سمرقند اگر بگذری ای باد سحر
نامه*ی اهل خراسان ببر خاقان بر
نامه*ای مطلع آن رنج تن و آفت جان
نامه*ای مقطع آن درد دل و سوز جگر
نامه*ای بر رقمش آه عزیزان پیدا
نامه*ای در شکنش خون شهیدان مضمر
نقش تحریرش از سینه*ی مظلومان خشک
سطر عنوانش از دیده*ی محرومان *تر
آثار انوری
۱٫ بشارت*الاشارات، در شرح اشارات شیخ*الرئیس ابن**سینا که در منطق و حکمت نوشته است.
۲٫ عیون*الحکمه، که کتاب مختصریست در حکمت، مشتمل بر علوم منطق و طبیعی و اللهی.
۳٫ کتاب تهافت، که این کتاب از جمله مصنفات امام*محمد غزالی است. انوری علاوه بر دیوان شعری دارای آثار دیگری بوده که نسخه*ی آن*ها از میان رفته است. و اثری از آن*ها باقی نیست.